Sąsiadki wyznania mojżeszowego

1. Friederike Troplowitz z d. Landsberger przyszła na świat w Gliwicach w lipcu 1799 r. w rodzinie Israela Löbela (1766–1846) oraz jego żony Pauline Pappenheim (1770–1866). W 1819 r. wyszła za mąż za cukiernika i destylatora Salomona Troplowitza. Małżeństwo zdecydowało się z czasem na założenie hurtowni win S. Troplowitz & Sohn. W procesie zakładania przedsiębiorstwa Friederike musiała odegrać niemałą rolę – Benno Nitsche¹, znający zapewne rodzinę Troplowitzów osobiście, określił ją bowiem mianem współzałożycielki.

Friederike Troplowitz zasłynęła również ze swojej działalności charytatywnej – w roku 1848 była przewodniczącą Frauenverein (związek kobiecy). Rok ten był bardzo trudny dla Prus i innych państw europejskich. W wyniku niekorzystnych warunków atmosferycznych od 1847 r. wiele miast borykało się z falami głodu i niedoborem podstawowych produktów. Skutkiem nędzy i drożyzny były uliczne rozruchy w wielu miastach Starego Kontynentu (okres ten nazywamy dziś Wiosną Ludów). W tych trudnych okolicznościach Friederike zbierała wraz z innymi kobietami odzież, którą następnie dystrybuowały pomiędzy kobiety i dziewczęta z biedniejszych rodzin.

2. Elisabeth Dachns z d. Troplowitz urodziła się 18 marca 1877 r. w rodzinie Jacoba Simona oraz Idy Troplowitzów (z d. Kohn) jako szóste z siedmiorga dzieci. Wraz z rodzicami mieszkała w okazałym domu przy dzisiejszej ul. Górnych Wałów 15–17, gdzie jej ojciec miał prywatny ogród botaniczny. W Gliwicach zasłynęła w 1896 r. Wówczas, mając zaledwie dziewiętnaście lat, dokonała bohaterskiego czynu – uratowała z Kłodnicy dwójkę dorosłych oraz dziecko. Za swoją postawę została odznaczona medalem Rettungsmedaille (Za Ratunek przed Niebezpieczeństwem).

Rok później poślubiła Fritza Danzigera Dachnsa (ur. 1866 w Gliwicach, zm. 1938 w Hamburgu), z którym doczekała się dwóch synów – Paula (ur. 1898 w Bytomiu, zm. 1985) i Clausa (ur. 1910). W 1944 r. Elisabeth deportowano do obozu KL Auschwitz-Birkenau, gdzie została zamordowana.

3. Rodzina Steinów – w 1857 r. lokalny handlarz drewnem, mieszkający w Neudorf – wówczas osobnej miejscowości położonej między Gliwicami a Szobiszowicami (okolice dzisiejszej ul. Bohaterów Getta Warszawskiego i dworca kolejowego) – Samuel Stein (ur. 1788 w Wielowsi) zdecydował się wznieść w swoim ogrodzie tartak parowy. Przedsiębiorstwo szybko się rozwijało, jednak Samuel nie cieszył się nim długo – zmarł we wrześniu 1860 r. i został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ul. Na Piasku.

Przez kolejne dekady tartakiem kierowała wdowa po Samuelu – Johanna Cohn (1816–1893). Na należącej do niej nieruchomości znajdowały się dwa budynki: tartak oraz dom mieszkalny. Dodatkowo w bliskim sąsiedztwie (dwie parcele dalej) Johanna posiadała jeszcze jeden dom, w którym w latach 70. XIX w. prawdopodobnie mieszkał jej syn Siegfried z żoną Auguste. Stosunki między przedsiębiorczą Johanną a synową nie były zapewne łatwe, dlatego młode małżeństwo postanowiło przeprowadzić się z Gliwic do Lublińca – w rodzinne strony Auguste.

Wyprowadzka Siegfrieda i Auguste nie sprawiła, że dom Steinów opustoszał. Oprócz wdowy mieszkała tu również jej córka Ernestine z mężem i dzieckiem. W latach 80. XIX w. Johanna Stein zdecydowała się sprzedać drugi dom, który ostatecznie trafił w ręce przemysłowca Heinricha Kerna.

Jeszcze przed opuszczeniem Gliwic Siegfried i Auguste starali się o potomstwo. Niestety, trójka ich dzieci zmarła przedwcześnie, w tym Hedwig Stein (1872–1877), której macewa wciąż znajduje się na starym cmentarzu żydowskim w Gliwicach. Po kilku latach spędzonych w Lublińcu Steinowie przenieśli się do Wrocławia, gdzie w święto Jom Kippur² w 1891 r. przyszła na świat najbardziej znana potomkini rodu – Edith Stein, późniejsza katolicka święta, doktor Kościoła, męczennica Auschwitz i patronka Europy.

Johanna Stein znacznie przeżyła swojego męża – zmarła w 1893 r. i została pochowana na starym cmentarzu żydowskim w Gliwicach. Poza tą nekropolią próżno dziś szukać materialnych śladów obecności rodziny Steinów w miejskiej tkance. Ich dawna parcela została zabudowana kamienicami, a po wojnie w tej okolicy wzniesiono gmach biurowca Biprohut. Dziś o Steinach przypominają jedynie poszarzałe macewy.

4. Paula Kleczewski, z domu Löwy – urodziła się 10 lutego 1846 r. w Gliwicach w rodzinie miejskiego radnego i handlarza mebli Heinricha oraz jego żony Minny. W latach 60. XIX w. poznała kupca Josefa Kleczewskiego, z którym wkrótce zawarła związek małżeński i założyła rodzinę. W 1872 r. Josef otworzył fabrykę papieru i tektury, którą po jego śmierci w 1922 r. odziedziczyła Paula. Jej przypadek należy do nielicznych udokumentowanych w Gliwicach sytuacji, w których kobietę określano mianem pani właścicielki fabryki – Frau Fabrikbesitzerin. Po jej śmierci w 1924 r. majątek został podzielony między córkę Marthę i syna Maxa.

5. Pauline Birawer urodziła się na początku XIX w. w rodzinie arendarza Itziga Isaaca oraz jego żony Charlotte z d. Singer. Początkowo rodzina mieszkała w Sośnicowicach, a dopiero z czasem przeprowadziła się do Gliwic. Tu Pauline zajmowała się czapkarstwem – zbierała zamówienia na czyszczenie kapeluszy, samodzielnie szyła czepki oraz wykonywała prace naprawcze przy kapeluszach słomkowych. Zmarła niezamężnie 26 stycznia 1874 r.

6.Ruscha Kohn z d. Schönfeld była żoną gliwickiego browarnika i właściciela lokali gastronomicznych (w tym Zameczku Leśnego) Eugena Kohna. Aktywnie udzielała się w świecie muzyki – w 1918 r. podjęła inicjatywę założenia w Gliwicach żydowskiej szkoły muzycznej. Przez wzgląd na problemy ekonomiczne i polityczne, które targały Śląskiem w tym okresie, szkoła rozpoczęła swoją działalność dopiero w 1922 r. W czasach rządów nazistowskich została wywłaszczona w ramach nazistowskiego procesu „aryzacji” i przekształcona w konserwatorium muzyczne, które funkcjonowało do 1944 r.

¹ Benno Nitsche (ur. 1836 – zm. 8 czerwca 1908) – kronikarz Gliwic, szczegółowo dokumentował kwestie gospodarcze, społeczne i topograficzne miasta.

² Jom Kippur (Dzień Pojednania) – jedno z najważniejszych świąt w kalendarzu żydowskim, poświęcone całkowitej pokucie, postowi i modlitwie w celu uzyskania przebaczenia grzechów od Boga za miniony rok.