O Ligocie

Jak nazywała się Ligota Łabędzka?
Nazwy używane poprzednio i występujące:
Ligota, Ligota Kradziejowska, Ellguth von Gröling, Koziborek (Ellgoth von Gröling, Ellguth von Gröling, Elgut (Anteil) von Gröling).

Czym charakteryzuje się Ligota Łabędzka?
W pełni zachowany został układ ruralistyczny dawnej wsi (Koziborek) w typie ulicówki.
Pierwotnie był to Koziborek, następnie równolegle do niego nad rzeczką Przykopą (pol. Kozłówka) chałupy chłopów (kmieci), obecnie to ulica Wiejska oraz domy przy ulicy Szkolnej (Schulstraße w latach 30. XX w.).
Sylwetka wsi widziana z kierunku południowego stanowi istotny element krajobrazu kulturowego. Wieś jest wyraźnie widoczna z drogi prowadzącej z Brzezinki, z którą Ligota stanowiła całość do czasu wybudowania tzw. autobany, czyli betonówki (obecnie jest to droga krajowa nr 88).

Co stało się z dworem i folwarkiem, znajdującymi się na południe od Koziborka?
Układ przestrzenny dawnego folwarku (Ellguth von Gröling/Welczek) został zatarty z powodu wyburzeń i rozbiórek w latach 70. i 80. XX w.

Wtedy zniknęły spichlerz, stajnie, kuźnia, obory, chlewnie, domek ogrodnika (Biały Domek) i dworek – pozostały ruiny i fundamenty.

W skład założenia dworskiego wchodzi park z zachowanymi wielowiekowymi jesionami wyniosłymi i dębem oraz pozostałości sadu. Dwór został zbudowany w 1850 r. na miejscu wcześniejszego. Dworek, zabudowania folwarczne, w tym stajnie i kuźnia, oraz glinianki, stawy, pola dominium, pola kmieci i zagrodników oraz pastwiska (Hutungen) widoczne na mapie

Które obiekty w Ligocie Łabędzkiej posiadają walory kulturowe?
Wykaz obiektów wskazanych do ujęcia w ewidencji zabytków:

Obiekty architektury i budownictwa:
ul. Słonecznikowa, dwór – 1850 r., ruina;
ul. Słonecznikowa, spichlerz – 1850 r., ruina;
ul. Słonecznikowa, obora – 1860 r., ruina;
ul. Szkolna, kaplica pw. Matki Boskiej Zielnej – 1934 r.;
ul. Szkolna 53, willa – l932 r.

Krzyże i kapliczki przydrożne:
ul. Szkolna, krzyż/kapliczka przydrożna – ok. 1920 r.;
Czorno Droga – „szwedzki” krzyż, na granicy Ligoty i Rzeczyc.

Parki, cmentarze, aleje:
ul. Słonecznikowa, park – ok. 1850 r.;
al. Kasztanowa – ok. 1850 r.

Stanowiska archeologiczne:
1) obozowisko, mezolit;
2) obozowisko, mezolit;
3) obozowisko, mezolit;
4) ślad osadnictwa, epoka kamienia, wczesne średniowiecze;
5) osada otwarta, średniowiecze;
6) ślad osadnictwa, epoka kamienia, wczesne średniowiecze;
7) cmentarzysko szkieletowe;
8) obozowisko, epoka kamienia;
9) ślad osadnictwa, epoka kamienia, wczesne średniowiecze;
10) osada otwarta, wczesne średniowiecze;
11) ślad osadnictwa: osada otwarta, epoka kamienia, średniowiecze;
12) osada otwarta, średniowiecze;
13) ślad osadnictwa, średniowiecze;
14) ślad osadnictwa, pradzieje, średniowiecze.

Gdzie w Ligocie Łabędzkiej znajdują się strefy ochrony konserwatorskiej?
Strefa „B” pośredniej ochrony konserwatorskiej, obejmująca obszar podlegający rygorom w zakresie utrzymania zasadniczych elementów rozplanowania istniejącej substancji o wartościach kulturowych oraz charakteru i skali nowej zabudowy, to park w granicach ogrodzenia (działki). Obiekt jest bardzo zaniedbany. Zachodzi konieczność przeprowadzenia prac sanitarnych i pielęgnacyjnych. Należy dążyć do przeprowadzenia pełnej rewaloryzacji parku w oparciu o specjalistyczne opracowanie.
Źródło: „Aktualizacja programu ochrony środowiska dla gminy Rudziniec na lata z perspektywą do roku 2020” (UG Rudziniec)

Gdzie leży Ligota Łabędzka?
Między Łabędami Groelingów a Pławniowicami Ballestremów,
między Gliwicami a Toszkiem – centrami powiatu Tost, a później Tost-Gleiwitz,
po północnej stronie dawnej betonowej autostrady – obecnie DK nr 88,
na południe od zbiornika nazywanego potocznie Jeziorem Rzeczyckim, oznaczonego na mapach jako Duże Dzierżno lub Dzierżno 2, a także jako Staubecken Dziersno 2 (zbiornik retencyjny)
leży Ligota Łabędzka (w latach 1945–1983 znana pod historyczną nazwą Ligota Kradziejowska).
Na północy wsi znajdujemy stawy Tartaczny i Wartowskiego, Kanał Kłodnicki i Kłodnicę oraz linię kolejową Kędzierzyn–Gliwice.
Obiekty widoczne na mapie:
Rustical
IIte Rein Karte in der Hutungs Theilungs Sache zu Ellguth Kreis Tost-Gleiwitz
Von der im Jahre 1858 durch Perlett angefertigten Karten copirt im Auftrage der Auseinandersetzungs Behörde im Jahre 1869 durch Towlings Kögli. Falisseuer
Zbiór kartograficzny ZK 540 Archiwum Państwowego w Katowicach Oddziału w Gliwicach

Z którego roku pochodzi pierwsza wzmianka o Ligocie?
Pierwsza wzmianka o Ligocie pochodzi z roku 1297, choć nie należy wykluczać, że miejscowość jest starsza, bo świadczą o tym stanowiska archeologiczne.
Jednakowoż jeżeli uwzględnić jedynie lokację, to musimy także zauważyć, że dokumentowanie lokacji w tej części kontynentu w wieku XIII było w określonym stopniu nowinką prawną, na mocy której obok starych miejscowości, lokowanych lub na nowo lokowanych na prawie polskim lub niemieckim, zakładano wioski zwolnione przez dłuższy okres z powinności dziesiętnych. Pamiętajmy, że było to pół wieku po bitwie pod Legnicą, a więc 56 lat po przejściu wojsk mongolskich (tatarskich) przez Śląsk.

Skąd nazwa Ligota?
W tak rozumianych początkach wioski osadników zwalniano z opłat i czynszu na rzecz pana gruntowego, którym w tym przypadku był rycerz. W danym też czasie osadzeni kmiecie mieli wykarczować las, osuszyć bagna i przekształcić je w grunty rolne, a także postawić domostwa i zabudowania gospodarcze. Wioski, w których wolnizna obowiązywała przez okres do 12, a nawet do 24 lat, nazywano „lgotą” lub „elgotą” – słowo „lhůta” pochodzi z języka czeskiego i oznacza ulgę (niem. Ellgoth/Ellguth/Elgut).
Tak więc w Ligocie, którą lokowano obok starszej wioski Łabędy [Labandy – może oznaczać białe kamienie, ale może także pochodzić od labare (łac.) – chwiać się, chylić się ku upadkowi], przez jakiś czas nie płacono czynszu. Wioskę lokowano na bardzo dogodnym terenie.

Nazwy Ellguth nie zmieniono na hitlerowsko czysto niemiecką w latach 1936–1937. Spotkało to miejscowości okoliczne: Brzezinka przez 9 lat była Birkenau, Rzyczyca/Rzeczyce – Retbach, Taciszów – Vatershausen, Kozłów/Koslow – Lindenhain.

Nad którymi akwenami leży Ligota?
Ligota leży nad Przykopą, dopływem Kłodnicy, który ma swój początek ponad Kozłowem i przepływa przez staw w Brzezince, a następnie przez stawy w Ligocie i kończy swój bieg w Taciszowie, wpadając do Kłodnicy, która jest dopływem Odry.
Wzdłuż Przykopy znajdowały się stawy: Hodowlany, Zamkowy, Mały, Folwarczny, Tartaczny i Wartowskiego. Obecnie o staw hodowlany dba Adam Majtyka.

Do której parafii należała Ligota?
Miejscowość należała do parafii w Łabędach. Pierwszy znany dokument kościelny z roku 1317 wylicza miejscowości, z których pleban z Łabęd otrzymywał należne prebendy. Jest wśród nich Ligota. Obecnie Ligota została wydzielona do parafii Ligota–Rzeczyce.

Jak rozwijała się Ligota?
Lokacja Ligoty nie wpłynęła znacząco na rozwój wsi w dużą miejscowość. Oszczędziły ją także gwałtowne zmiany związane z rozwojem przemysłu na Górnym Śląsku w wieku XVIII i XIX, chociaż Ligota leżała nad Kanałem Kłodnickim, a w latach1848-1853 mieszkańcy pracowali w Hucie Hermina Moritza Izaaka Caro.

Jak wiodło się wiosce rycerskiej Ligota?
Ligota była wioską rycerską, później szlachecką. Oprócz pól uprawnych należących do chłopów znajdował się w niej także folwark.

Pod koniec XVI w. rycerze (tzw. szlachta) wcielali majątki kmieci do swoich folwarków.
W roku 1810 chłopom śląskim przyznano wolność osobistą, zapoczątkowując proces uwłaszczenia i zwolnienia z pańszczyzny. Chłopi mogli wykupić ziemię, na której gospodarowali, ale dopiero po uiszczeniu opłaty na rzecz pana lub też po oddaniu części roli dominium, czyli folwarkowi. Szczegółową regulację dla Ligoty przeprowadzono w roku 1857. Mapę dla Ligoty (Ellguth von Gröling) opracowano w roku 1858.
Rustical
IIte Rein Karte in der Hutungs Theilungs Sache zu Ellguth Kreis Tost-Gleiwitz
Von der im Jahre 1858 durch Perlett angefertigten Karten copirt im Auftrage der Auseinandersetzungs Behörde im Jahre 1869 durch Towlings Kögli. Falisseuer
Zbiór kartograficzny ZK 540 Archiwum Państwowego w Katowicach Oddziału w Gliwicach

Co wiemy o właścicielach Ligoty?
Na temat właścicieli Ligoty nie zachowało się wiele informacji. Od XVI stulecia majątek w Ligocie należał do rodziny von Zmeskal, która władała pobliską Brzezinką. Po niej do 1766 r. właścicielem wioski była rodzina von Woisky. W drugiej połowie XVIII wieku majątek często zmieniał właścicieli (Ernest Sylwiusz von Sack, Karol Ludwig von Waldau – do 1777 roku, Filipina von Manowsky – do 1797 roku, wreszcie baron Jan von Troilo).
Pod koniec XVIII wieku Ligota Kradziejowska prawdopodobnie przez kilka lat należała do Adolpha von Eichendorffa, ojca Josepha von Eichendorffa*.
* Za: Margarethe Korzeniewicz, Joseph von Eichendorff. Inaczej, Silesia Progress 2022.

Co wiemy o von Groelingach w Ligocie?
Na początku wieku XIX Ligotę kupił Leopold von Groeling, młodszy syn generała pruskiej armii Jana Benedykta von Groelinga z Pniowa. Miejscowość, którą nazywano dotychczas Ligota, zaczęto nazywać Ellguth (Anteil) von Groeling. Z tego okresu zachowały się mapy, przechowywane w Archiwum Państwowym w Katowicach.
W roku 1850 w Ligocie wybudowano klasycystyczny dwór (w tzw. stylu polskim) oraz rozbudowano folwark. W tym samym okresie wielkość majątku obliczano na 790 mórg roli uprawnej, 150 mórg łąk, 300 mórg lasów, 200 mórg nieużytków i stawów – razem 1440 mórg (380 ha).

Co wiemy o ligockich kmieciach i zagrodnikach po roku 1810?
Chłopi w Ligocie, w przeciwieństwie do dworu, posiadali nieco lepszą ziemię. Chałupy stały nad rzeką, pola ciągnęły się w kierunku zachodnim.
W roku 1864 w Ligocie było w sumie: 20 koni, 600 owiec i 60 sztuk bydła rogatego. W dominium funkcjonowały stawy, stajnie, obory, chlewnie, kuźnia, domek ogrodnika, młyn i gospoda (arenda).
W Ligocie mieszkało: 4 chłopów, 21 zagrodników, 1 młynarz i 2 chałupników. Chłopi posiadali 234 mórg pól uprawnych (58,5 ha), a tutejsze dzieci uczęszczały do szkoły w Brzezince.
W 1855 r. było w Ligocie 530 mieszkańców, ale już w 1861 r. tylko 397 (w tym 372 katolików i 25 ewangelików). Spadek liczby mieszkańców związany był z uwłaszczeniem chłopów folwarcznych i migracją mieszkańców do miejscowości przemysłowych (np. Łabęd, Gliwic, a następnie np. do Załęża). W wiosce było 39 domów, 58 budynków gospodarczych i zabudowania folwarczne.
Według księgi adresowej z 1886 r. dobra w Ligocie liczyły 420 ha.

Co wiemy o Ligocie za czasów Welczków?
W 1889 r. majątek w Ligocie kupiła rodzina Welczków z Łabęd.
Tutejszy dwór w okresie międzywojennym pełnił funkcję budynku zarządu gminy Ligota.
W 1888 r. zawiązała się Ochotnicza Straż Pożarna. Zrzeszała ona ochotników z Rzeczyc, Kleszczowa i Ligoty, a komendantem straży był wójt Rzeczyc. 1 lutego 1912 r. podpisano nowy statut ochotniczej straży pożarnej, który obowiązywał do 20 lipca 1932 r. Tego dnia – na wniosek mieszkańców z Kleszczowa z 28 kwietnia 1932 r. i za zgodą władz powiatowych – w Kleszczowie zawiązano samodzielną grupę strażacką. W lipcu 1932 r. strażacy z Rzeczyc i Ligoty poświęcili nowy budynek remizy. Tutejszym komendantem i patronem budowy remizy był ogniomistrz Wilhelm Burzinsky. Strażacy dali także początek miejscowemu ochotniczemu klubowi piłki nożnej, w którą grali tutejsi młodzieńcy. Tradycje kontynuował klub Tajfun.

Kiedy przywrócono nazwę Ligota Kradziejowska?
Po roku 1945 zmieniono nazwę Ligoty z Ellguth von Groeling na Ligotę Kradziejowską.

Co oznacza nazwa Ligota Kradziejowska?
Nazwa ta występowała w czasach, kiedy wieś znajdowała się w granicach czeskich i austriackich. Ligota zyskała wówczas atrybut „Kradziejowska”, gdyż mieściła punkt poboru podatków, w którym najpierw pośredniczył właściciel majątku, a z czasem specjalni urzędnicy państwowi. Na terenie ziemi gliwickiej były trzy miejsca poboru podatków. Jedno z nich mieściło się na skrzyżowaniu dróg między Łabędami a Rzeczycami i Ligotą oraz między Łabędami a Czerwionką i Dzierżnem. Ludzie potocznie nazywali tutejszego urzędnika i jego dom „Okradziejowem” lub „Kradziejowem”.
Powojenna zmiana z Ellguth von Gröling na Ligota Kradziejowska nie przypadła do gustu niektórym mieszkańcom i w roku 1983 nazwę zmieniono na Ligota Łabędzka, choć wśród propozycji była także nazwa Ligota Powstańców Śląskich.

Co zdarzyło się w Ligocie po roku 1945?
Po II wojnie światowej upaństwowiono tutejszy dwór i folwark. Nowym właścicielem został Kombinat Państwowych Gospodarstw Rolnych w Gliwicach.
W połowie lat 70. XX w. zburzono dom ogrodnika (Biały Domek), domy mieszkalne folwarku, stajnię i kuźnię oraz oborę. Oddano do użytku bloki PGR-u.
Pozostałością po ligockim parku jest dąb szypułkowy (obwód 600 cm) rosnący w pobliżu dawnych zabudowań folwarcznych oraz wspaniałe jesiony wyniosłe (obwód 350 cm).
W latach 80. dworek zaczął znikać…

Dlaczego i jak w Ligocie doszło do budowy kaplicy pobożnościowej?
Ligota należała do parafii w Łabędach. Droga do kościoła oraz na cmentarz parafialny prowadziła przez stary gościniec dworski – Via Negra/Czornŏ Droga.
Po I wojnie światowej władze cywilne nakazywały wznoszenie okolicznościowych pomników upamiętniających poległych. Podobnie sprawa przedstawiała się w Ligocie Łabędzkiej.
Od wielu już lat z inicjatywą budowy kaplicy występował wójt gminy ligockiej Gillner. Prośbę motywował tym, że kaplica będzie służyła praktykom pobożnościowym i że w wiosce będzie słychać dzwon wzywający wiernych do modlitwy na Anioł Pański. Pieniądze, które mieszkańcy Ligoty sukcesywnie zbierali, straciły wartość przez inflację w latach 1919–1923. W 1933 r. wystąpiono z inicjatywą budowy kaplicy ku czci ośmiu poległych mieszkańców Ligoty z czasu I wojny światowej. Planowano, że każdego roku w kaplicy sprawowana będzie msza święta ku czci poległych. Stosowny akt erekcyjny fundacji podpisano 26 lutego 1933 r. Mieszkańcy Ligoty chętnie wsparli dzieło budowy. Niejaki pan Nowara ofiarował na kaplicę
500 marek. Budowę nadzorował ks. Emanuel Maleika, a budowniczym kaplicy został Maximilian Brysch.
Na podstawie dat z obrazu i starej tablicy można stwierdzić, że prace wykonywano w roku 1934, a budowę kaplicy zakończono rok później.
Kaplica ma wymiary 6×10 m. W jej wnętrzu ustawiono ołtarz z obrazem św. Elżbiety (1,5×1 m), a na ścianie zewnętrznej wmurowano płytę pamiątkową z nazwiskami poległych.
Postanowiono, że w zamian za koszty budowy kaplicy gmina Ligota nieodpłatnie przekaże parafii działkę wydzieloną z parceli Heinricha Krakowskÿ’ego. Powierzchnia darowanej działki wynosiła 3 ary i 29 m2, a stosowne dokumenty podpisali ksiądz proboszcz i wójt gminy Franz Siodlaczek 1 sierpnia 1936 r. Koszta gruntu oszacowano na 300 marek, a koszta notarialne poniosła parafia.
Kaplicę z niewielką wieżą wzniesiono z cegły i otynkowano. Ma ona wymiary 6×10 m. Strop kaplicy nakryto deskami. Dach początkowo pokrywał łupek, a w czasie remontu kaplicy w latach 1992–1993 pokryto go blachą cynkową. W tym czasie przywrócono tablicę z nazwiskami mieszkańców poległych w I wojnie światowej. Wtedy także do kaplicy dobudowano zakrystię. Powierzchnia użytkowa kaplicy wynosi 62 m2. Benedykcja (tzw. poświęcenie proste) kaplicy miała miejsce 10 listopada 1936 r. Ceremonii przewodził ksiądz Emmanuel Maleika. Na patrona kaplicy wybrano Najświętszą Maryję Pannę – Królową Maja (Maria-Maikönigin-Kapelle).
Obecnie jest to parafia Matki Boskiej Zielnej.
Na podstawie: P. Górecki, Filie parafii Wniebowzięcia NMP w Łabędach: w Rzeczycach i Ligocie Łabędzkiej (do czasu oddzielenia od parafii macierzystej) redakcji dokonał Aleksander Lubina, [w:] Łabędy. Dzieje miejscowości i parafii, red. A. Hanich, S. Rosenbaum, B. Tracz, P. Górecki, Gliwice 2017.